Minder is meer. Dat is de vuistregel voor duurzaam ziekenhuisvastgoed, leert de casus van Tergooi. Het ziekenhuis in Hilversum nam bijna een jaar geleden een nagelnieuw gebouw in gebruik. “Niet bouwen is het beste”, vat bouwdirecteur Stephan Versteege het duurzame credo samen. “We hebben een derde minder vierkante meters. Je hoeft dus minder te bouwen, minder te verwarmen, minder te onderhouden en minder schoon te maken. Daar zit de grote winst.”
Aan groen geen gebrek rond Tergooi. Het ruime, lommerrijke ziekenhuisterrein voelt meer als een uitloper van de Utrechtse Heuvelrug dan als een buitenwijk van Hilversum. “Zelfs in de winter zitten we mooi tussen de bomen”, zegt Versteege met een blik op de omgeving. “Die hebben we er gratis bij gekregen. Het groen is dan ook integraal deel geweest van de hele planontwikkeling.”
Niet alleen het nieuwe ziekenhuisgebouw maar ook de aanpalende parkeergarage zoekt verbinding met het landschap. De façade is vrijwel volledig met hout bekleed. Elders rond het gebouw hebben de bomen op het terrein een therapeutische inbedding gekregen. Bij mooi weer kunnen patiënten van de afdeling oncologie chemo krijgen op het buitenterras met uitzicht op zacht wuivende boomtoppen.
Uitzicht op groen
Met recht een healing environment, maar Versteege geeft de voorkeur aan prozaïscher bewoordingen. “Healing environment is een term waar ik niet zo gecharmeerd van ben. Het is een containerbegrip, net als duurzaamheid. Daar kan ik ook niet zoveel mee. Ik maak het liever concreet. Dus heb ik het over uitzicht op groen, licht, lucht en ruimte. Uitzicht op groen helpt, te midden van groen zijn helpt. Wandelroutes in het groen vinden mensen prettig. Dat is stress-verlagend. Een ziekenhuis is tenslotte al stressvol genoeg.”
Bij de nieuwbouw zijn de nodige bomen gesneuveld, maar die komen allemaal terug. “Voor elke gekapte boom planten we een nieuwe, ook op het deel van het terrein dat we verkocht hebben”, zegt Versteege. “Die verplichting hebben we doorgelegd aan de ontwikkelaar van de woonwijk die daar komt.”
De aandacht voor het groen mag symbolisch heten. Het nieuwe Tergooi afficheert zich nadrukkelijk als een duurzaam ziekenhuis. Dus is er veel aandacht gegaan naar zaken als bereikbaarheid, isolatie en energievoorziening. “Het zijn veelal standaardmaatregelen, maar die hebben we wel ver doorgevoerd”, verduidelijkt Versteege.
Groenfinanciering
“Dus het glas, de gevel en het dak hebben echt een hele hoge isolatiewaarde. Daarmee zijn we een A triple plus gebouw. Misschien komt er nog een vierde plusje bij, want we gaan zelfs nog iets meer zonnepanelen neerleggen. Tot 10 procent van wat we aan energie nodig hebben, kunnen we zelf opwekken op onze daken. We zijn nog niet gasloos maar wel bijna. En hoewel we grotendeels geëlektrificeerd zijn, hebben we het energieverbruik met bijna 15 procent naar beneden weten te brengen. We zitten nu 30 procent onder de energieprestatie co-efficiënt. Dat was ook een eis vanuit de groenfinanciering. Als je zoveel zuiniger bent dan de norm krijg je rentekorting.”
Hoewel Tergooi bij de nieuwbouw expliciete duurzaamheidsdoelstellingen hanteerde, is de vergroening in zekere zin bijvangst. Het grootste duurzaamheidseffect zit namelijk in vermindering van het aantal vierkante meters. En de keuze om kleiner te bouwen is primair ingegeven door financiële en zorginhoudelijke overwegingen.
Kraptemodel
“Het ziekenhuis is echt op het kraptemodel gebouwd”, legt Versteege uit. “De budgetten voor ziekenhuizen zijn gecapt. Het integraal zorgakkoord is daar duidelijk in. Kleiner bouwen past ook in de trend van de juiste zorg op de juiste plaats. Veel zorg kan het best worden geleverd in het ziekenhuis. Dat zijn hele dure vierkante meters, dus die probeer je zo efficiënt mogelijk te organiseren. Tegelijkertijd zien we ook hier in de regio de trend naar zorg thuis. Thuismonitoring en video-consulten zijn daar voorbeelden van. Die omstandigheden hebben ons echt geholpen om scherp te kijken naar de organisatie van processen en ruimtegebruik.”
Het gevolg is dat het nieuwe Tergooi een stuk slanker is dan het oude ziekenhuis. “In onze vastgoedportefeuille zaten tot mei vorig jaar twee volwaardige ziekenhuizen. Het ziekenhuis in Blaricum zo’n acht kilometer hier vandaan is verkocht. We hadden 100.000 vierkante meters. Nu zijn we terug naar 70.000 in Hilversum en twee buitenpoli’s in Weesp en Blaricum. Door ziekenhuizen samen te voegen en efficiënter in te richten konden we kleiner bouwen. Je hebt gewoon minder gebouwen. Je hoeft dus minder te bouwen, minder te verwarmen, minder te onderhouden, minder schoon te maken en minder te beveiligen. Daar zit de grote winst.”
Wie door het ziekenhuis loopt, krijgt niet de indruk dat er geknepen is op het ontwerp. De centrale as is ruim en licht. Binnentuinen versterken het gevoel van ruimtelijkheid. Ook zijn er ettelijke markante bijzondere voorzieningen, zoals een stiltecentrum en een royaal buitenterras dat voor zowel patiënten, personeel en bezoekers open staat. Functionaliteit, esthetiek en duurzaamheid vloeien in het nieuwe gebouw als vanzelf samen.
Keiharde rendementseisen
Toch hebben ontwerp en bouw zich afgespeeld binnen strakke kaders. “De grote uitdaging van een nieuw ziekenhuis is de financiering”, verzucht Versteege. “Met een marge van zo’n 1 procent kun je als ziekenhuis weinig vermogen opbouwen. We hadden het voordeel dat we van twee naar één locatie gingen, waardoor we meters konden verkopen. En dan nog moesten we veel lenen. Daar zit een grens aan. Want je krijgt gewoon keiharde rendementseisen van de bank.”
Die financiële realiteit doet zich in laatste fase van de nieuwbouw nadrukkelijk voelen. De ondersteunende diensten en voorzieningen die nu nog in het laatste stukje oudbouw huizen, wachten op de vernieuwbouw van een ander deel van het oude ziekenhuis. Om de renovatie van deze F-vleugel zo duurzaam mogelijk te kunnen doen, maakte Versteege eindeloos veel rekensommetjes.
Grenzen van financiering
Met de explosieve stijging van de energieprijzen leek even een complete make over haalbaar. Toen daaroverheen ook de bouwkosten de lucht in gingen, keek het ziekenhuis bij deze maximale variant in één keer tegen meerkosten van acht miljoen euro aan. “Toen zei de raad van bestuur ‘dat trekken wij niet’. We zijn dus teruggegaan naar een minder ingrijpend ontwerp. Dat heeft als consequentie dat het gebouw verwarmd gaat worden met gas. Dus wij gaan volgend jaar een gebouw in gebruik nemen dat nieuwe gasgestookte cv-ketels heeft met radiatoren waar we heet water doorheen pompen. Met pijn in mijn hart. Ik heb mijn best gedaan, maar daar loop je tegen de grenzen van de financiering aan.”
Voorbeeldziekenhuis
Toch wordt Tergooi in binnen- en buitenland gezien als een voorbeeldziekenhuis. Mede om die reden kon Tergooi een beroep doen op Europese gelden. Versteege: “Wat ons zeker heeft geholpen, is dat we op een gegeven moment konden herinvesteren bij de Europese Investeringsbank. Op grond van de Europese regels rond duurzaamheid en energieprestaties kun je daar goedkoper lenen. En de reguliere banken vinden die extra zekerheid weer fijn.”
De financiële injectie heeft Tergooi binnen Europa op de kaart gezet. Via de vaste vertegenwoordiger van de EIB kwam er zelfs belangstelling vanuit Tallin. “Elk ziekenhuis dat belt, probeer ik te helpen”, reageert Versteege. “Ik zie het als mijn taak om kennis te delen.” De portee van zijn advies is simpel: “Je moet echt het lef hebben om kleiner te bouwen. Niet bouwen is het allerbest.”
Stephan Versteege is Keynote tijdens Zorg & facility. Op 11 april vertelt hij om 11 uur op de mainstage van Zorg & facility meer over zijn groene missie.
